Over de dichteres Selma Meerbaum-Eisinger is een nieuw boek verschenen: Du, weisst du, wie ein Rabe schreit? Die titel is ontleend aan de eerste regel van het gedicht Du, weisst du … Selma Meerbaum-Eisinger is in Nederland vooral bekend doordat Herman van Veen gedichten van haar in zijn repertoire heeft opgenomen, ook Du, weisst du … De vertolking van Herman van Veen kan op YouTube worden beluisterd. De tekst van het gedicht loopt met de video mee.
Du, weisst du, wie ein Rabe schreit? is uitgegeven door Rimbaud als band 71 van de voortreffelijke serie Bukowiner Literaturlandschaft. De tekst van de gedichten van Selma Meerbaum-Eisinger is overeenkomstig een eerdere uitgave, in 1979 onder de titel Blütenlese verschenen bij de uitgeverij van de universiteit van Tel Aviv. Daarnaast zijn van een privédruk uit 1976 de tekeningen opgenomen die Selma zelf in haar album had gevoegd. Die tekeningen zijn van de hand van Mosche Krinitz, eveneens uit Czernowitz. Selma had haar gedichten bijeengebracht in een album dat bestemd was voor haar vriend Lejser Fichman. Het is van een opdracht voorzien, in Liebe gewidmet.
De gedichten worden in deze nieuwe uitgave gevolgd door een uitvoerig en verhelderend essay van de hand van Helmut Braun waarin hij samenvat wat over het korte leven van Selma Meerbaum-Eisinger bekend is. Bovendien corrigeert hij onjuistheden die in eerdere levensberichten zijn geslopen. Foto’s en andere afbeeldingen completeren het beeld.
Selma Meerbaum Eisinger
Selma Meerbaum-Eisinger, ze doet mij op de van haar bekende foto aan Anne Frank denken, is 5 februari 1924 in Czernowitz geboren. Haar geboortehuis staat, schrijft Braun, aan de Bilaergasse 38 en daar is sinds 2004 een herinneringsplaquette aangebracht. Czernowitz behoorde echter in 1924 tot Roemenië en de Bilaergasse was omgedoopt tot Bilei. Nu ligt Czernowitz in Oekraïne en zal men naar de Tchernishevkogo moeten vragen om het geboortehuis te vinden. Wisselende straatnamen zijn typerend voor dit gedeelte van Midden Europa.
De vader van Selma, Chaim Meir (Max) Meerbaum, overleed twee jaar na haar geboorte, waarna haar moeder, Friederike Schrager, hertrouwde met Leo Eisinger. Vandaar de achternaam Meerbaum-Eisinger. De kenners van Paul Celan zal de achternaam Schrager bekend voorkomen. Ook de moeder van Celan is immers een Schrager. Paul Celan en Selma Meerbaum-Eisinger delen een overgrootvader.
De gedichten beslaan de periode van 1939 tot 1941. Voor Selma Meerbaum-Eisinger geldt wat Rose Ausländer, een andere dichteres uit Czernowitz, zo onder woorden heeft gebracht:
In het door Selma geschreven gedicht Spaziergang vind je Landschaft en Märchen terug. De stad Czernowitz ligt in de verte:
und hie und da ein bisschen gelber Grün
und kleine Spatzen, dumm und frech und kühn,
laufen darüber hin wie Kinder welche tollen …
Ganz fern die Stadt mit ihren vielen Türmen,
mit Häusern, welche licht und froh hinstürmen,
ist wie ein altes Bild aus einem Märchen.
Die Luft ist leis und voll von Sehnen,
so dass man wartet auf die blauen Lerchen
und fahren möchte ich in ganz schlanken Kähnen.
Het oudste gedicht uit de bundel dateert van 1939 en is getiteld Gilu waarin de regels: Für uns ist es das Symbol unseres Lebens, unserer Wünsche: “Freiheit auf allen Gebieten!” Selma had zich toen aangesloten bij de zionistische jeugdbeweging Hashomer Hatsair waar ze Lejser Fichman ontmoette.
Het laatste gedicht uit de bundel is getiteld Tragik en luidt:
und wissen, dass man überflüssig ist,
sich ganz zu geben und zu denken,
dass man wie Rauch ins Nichts verfliesst.
Met rood potlood is aan dit gedicht, gedateerd 23 december 1941, toegevoegd: Ich habe keine Zeit gehabt zu Ende zu schreiben. Schade dass du dich nicht von mir empfehlen wolltest. Alles Gute Selma.
Wij weten dat Selma de sjoa niet heeft overleefd. Mede omdat in eerdere uitgaven alleen de eerste zin van de toevoeging is aangehaald, volgens Braun een opzettelijke misleiding, is het gedicht vaak in dat licht begrepen. Dat is echter niet juist. De gedichten in de bundel die zij voor Lejser Fichman heeft samengesteld, zijn niet in chronologische volgorde opgenomen en Tragik is niet het laatste gedicht dat zij voor de bundel heeft geschreven. Dat is het gedicht Stefan Zweig van een dag later. Helmut Braun toont overtuigend aan dat Tragik moet worden gelezen als een verzuchting over een onbeantwoorde liefde. Vanaf februari 1941 was Lejser Fichman in een kamp in Roemenië tewerkgesteld. Hij wist al enkele dagen tevoren dat hij moest vertrekken maar van Selma had hij geen afscheid genomen.
In de bundel staat wel een ander gedicht dat direct met de bezetting van Czernowitz te maken heeft, Poem. Selma schreef dit gedicht 7 juli 1941, twee dagen nadat de Roemeense troepen de stad hadden ingenomen. Warum brüllen die Kanonen? / Warum stirbt das Leben / für glitzernde Kronen?, dicht ze. Ich möchte leben … und möchte den Himmel mit Händen fassen / und möchte frei sein und atmen und schrein. / Ich will nicht sterben. Nein! Die vertwijfeling en angst om wat stond te gebeuren had goede gronden. Op 11 juli 1941 ging de synagoge van Czernowitz in vlammen op en werden duizenden Joden, onder wie opperrabbijn Abraham Mark, aan de oevers van de rivier de Proet doodgeschoten.
Op 11 oktober 1941 is in Czernowitz het getto ingericht en van daaruit werden de meeste Joden uit Czernowitz per trein naar Transnistrië, het gebied aan de andere kant van de rivier de Dnjestr, gedeporteerd. Velen overleefden het niet. Het laatste transport uit het getto dateert van 14 november 1941 waarna het getto werd opgeheven en zij die niet waren gedeporteerd naar huis konden terugkeren. Onder hen Selma en haar ouders. Zij waren voorlopig gered door burgemeester Traian Popovici die de bezetters ervan had weten te overtuigen dat niet alle Joden als arbeidskrachten konden worden gemist. Na diens gedwongen terugtreden ging het voor Selma en haar ouders toch nog mis. Op 28 juni 1942 zijn zij alsnog naar Transnistrië gedeporteerd. Selma had haar gedichten aan een vriendin, Else Keren, gegeven, waardoor deze bewaard zijn gebleven. Else Keren staat met Selma op de omslag van Du, weisst du, wie ein Rabe schreit?
Lejser Fichman is na zijn verblijf in een Roemeens werkkamp in 1944 naar Czernowitz teruggekeerd. Hij heeft geprobeerd om illegaal Palestina te bereiken. Het schip waarop hij die reis maakte, de Mefkure, is 5 augustus 1944 door een Russische onderzeeër in de Zwarte Zee tot zinken gebracht. Geen van de honderden Palestinagangers heeft het overleefd.
Hoe is het Selma en haar ouders vergaan? We weten meer van het transport van 28 juni 1942 naar Transnistrië uit het boek van Isaak Weissglas, vader van de dichter Immanuel Weissglas, Steinbruch am Bug. Dit Bericht einer Deportation nach Transnistrien is in 1995 uitgegeven door Literaturhaus Berlin. Weissglas maakte dezelfde reis, zij het dat hij in kamp Cariera de Piatră, een steengroeve aan de oever van de rivier de Bug, te werk is gesteld. Hij zal het overleven en in zijn boek getuigenis afleggen wat de Boekoviner Joden in Transnistrië is overkomen.
Uitgave van het dagboek van Arnold Daghani, Londen/Portland (Oregon) 2009
Op 18 augustus 1942 zijn 500 Joden uit Cariera de Piatră te werk gesteld in het kamp Michailovka, gelegen aan de andere kant van de rivier de Bug. Onder hen Selma en haar ouders, de ouders van Paul Celan en de schilder Arnold Daghani die niet alleen tekeningen heeft gemaakt maar tevens een dagboek heeft bijgehouden waarin hij ook het lot van Selma heeft beschreven. Daghani heeft het overleefd. Selma en haar ouders en de ouders van Paul Celan niet.
Selma Meerbaum-Eisinger is 16 december 1942 in Michailovka aan vlektyfus overleden. In zijn dagboek schrijft Daghani dat hij naderhand op een potloodtekening heeft weergegeven hoe het lichaam van Selma met een ladder werd weggehaald. Die tekening staat in de uitgave van het dagboek van Daghani en is ook te vinden op de website van Yad Vashem.
Braun beëindigt zijn essay met de volgende woorden:
