Als Kafka in juli 1923 Dora Diamant ontmoet, is hij al ernstig ziek. Zijn liefde voor Dora geeft hem echter weer hoop. Voor het eerst van zijn leven gaat hij met een vrouw samenwonen, een idylle noemt Max Brod het als hij het paar in Berlijn opzoekt. Eind 1923 gaat het met de gezondheid van Kafka bergafwaarts. Uiteindelijk wordt hij opgenomen in sanatorium Kierling waar Dora en de medisch student Robert Klopstock hem tot zijn dood hebben verzorgd. Dat is met veel aandacht en respect gebeurd. Wie Dora heeft gekend, weet wat liefde is, heeft Klopstock aan de ouders van Kafka geschreven. Wie was Dora Diamant en hoe is het haar na het overlijden van Kafka op 3 juni 1924 vergaan? Daarover weten we meer na het verschijnen van Kafka’s last Love, het boek van Kathi Diamant uit 2003.
Dora Diamant is op 4 maart 1898 in Pabianice (vlakbij Lodz) geboren als Dworja Diament, dochter van Horn Aron Diament en Frajda Frid Diament. De vader, bekend als Herschel der Schleikesmacher, was een streng orthodoxe man en aanhanger van de chassidische Gerer Rebbe. Het is Dora gelukt uit die omgeving, die haar benauwde, weg te komen, eerst naar Breslau en daarna naar Berlijn. Toen Kafka haar ontmoette, was zij al 25 jaar oud en niet een naïef, hulpvaardig meisje van 19 of 20 jaar oud, zoals eerdere biografieën haar meestal beschrijven. Dora was een zelfstandige vrouw en tussen Kafka en haar bestond een meer volwassen relatie dan vaak is gedacht. Van het literaire werk van Kafka heeft Dora maar weinig geweten. En er moeten ook schriften zijn geweest met aantekeningen van Kafka uit de tijd dat hij met Dora in Berlijn samenwoonde. Die schriften zijn helaas verloren gegaan. Het was alleen de goudkleurige haarborstel van Kafka die Dora steeds heeft kunnen bewaren.
Na het overlijden van Kafka is Dora aan het toneel gegaan. Ze zal er goed in zijn geweest, maar - zo lijkt het - geen toptalent. Na haar opleiding aan de toneelschool in Düsseldorf is ze voor één seizoen aan een toneelgezelschap verbonden geweest. In 1929 keerde Dora werkeloos naar Berlijn terug. Ze werd lid van de communistische partij en ontmoet Lutz Lask, met wie zij in 1932 trouwde. In augustus 1933 is Lutz Lask gearresteerd. Dora was toen zwanger van Marianne, die op 1 maart 1934 is geboren. Lutz Lask wist na enige tijd naar de Sovjet-Unie te ontkomen en Dora en haar dochter zijn hem gevolgd. Dora nam de goudkleurige haarborstel van Kafka mee. In Rusland hebben Lutz Lask en Dora niet samengewoond, ook omdat aan hun liefdesrelatie al een einde was gekomen. Politiek veilig was het in Rusland evenmin. Lutz Lask is naar Siberië verbannen en Dora heeft in 1938 met de toen al zieke Marianne, Rusland weer verlaten. Hoe dat haar is gelukt, is niet duidelijk, maar uiteindelijk wist ze in de loop van de winter Den Haag te bereiken, waar de zuster van Lutz Lask en haar man al vanaf 1933 woonden. In augustus 1939 zijn Dora en Marianne in Engeland toegelaten. Het betekende, na de ontsnapping uit de klauwen van Hitler en Stalin, eerst weer internering.
In Engeland heeft Dora zich vooral bezig gehouden met Jiddisch theater. In die tijd is ze zich steeds vaker de vrouw van Kafka gaan noemen. Dat zij in haar ogen de vrouw van Kafka was, heeft uiteindelijk haar leven bepaald. Vlak voor haar dood is zij begonnen haar herinneringen op te schrijven. Het is bij fragmenten gebleven en Dora heeft maar weinig aan het beeld van Kafka kunnen toevoegen. Het moet voor haar verwarrend zijn geweest. Voor haar gevoel was Kafka van haar en in haar herinnering was hij een man van vlees en bloed. Tegelijkertijd was Kafka, die zij als schrijver niet echt heeft gekend, steeds meer van iedereen geworden.
Herfst 1949 is Dora Diamant naar Israël gereisd. Dat bezoek heeft veel voor haar betekend. De zusters van Kafka zijn tijdens de Sjoa vermoord. Dat gold ook voor de meeste broers en zusters van Dora Diamant. Maar in Israël vond zij haar broer David en haar zuster Sara terug. Zij ontmoette Max Brod en andere vroegere vrienden van Kafka. Het moet een heerlijke tijd voor haar zijn geweest en ze bleef in Israël tot januari 1950. Vooral haar verblijf in kibboets Ein Charod gaf haar het gevoel eindelijk thuis te zijn. Dat was de plek waar zij de rest van haar leven wilde gaan wonen. In kibboets Ein Charod liet zij de goudkleurige haarborstel van Kafka achter, toch een stukje van Kafka in Israël en bovendien een talisman ter verzekering van haar terugkeer naar Israël. Helaas is het daar niet meer van gekomen. Niet alleen Marianne was voortdurend ziek, waardoor op alijah gaan feitelijk niet goed mogelijk was, ook Dora zelf werd ernstig ziek. Op 15 augustus 1952 overleed Dora Diamant in Plaistow Hospital. Zij is begraven op de United Synagogue Cemetery in East Ham.
In Israël moet nog ergens een goudkleurige haarborstel liggen.
Kathi Diamant, The Mystery of Dora Diamant, Kafka’s last Love, Secker & Warburg, 2003. Hierover schreef ik eerder in Kol Mokum 2005/5766-2. Deze webcolumn is een verkorte versie daarvan. Kathi Diamant is geen familie maar de gezamenlijke familienaam heeft haar wel de aanzet gegeven tot de speurtocht naar Dora Diamant.
Ook over Klopstock is in 2003 een boek verschenen: Kafkas letzter Freund, uitgegeven door Inlibris. Klopstock, afkomstig uit Hongarije, heeft zijn studie afgemaakt en zich als longarts gespecialiseerd. Toen in 1938 de situatie in Boedapest voor Joden onhoudbaar werd, wist Klopstock, geholpen door Thomas Mann, Amerika te bereiken. Hij wordt hoogleraar in New York, waar hij op 15 juni 1972 overlijdt.
